اعتبار سنجی منابع تحقیقاتی در نگارش مقاله

برای ارزیابی اعتبار سنجی منابع تحقیقاتی ، پنج نکته اصلی وجود دارد :

1.  زمان: آیا اطلاعات به روز است؟
2.  ارتباط: آیا اطلاعات ارتباطی به تحقیق شما دارد و آیا از سطح مناسبی برای تحقیقتان دارا هست؟
3.  مرجعیت: اطلاعات در کجا منتشر شده است و نویسنده کیست؟
4.  صحت و درستی: اطلاعات از کجا می آیند؟ آیا بر اساس مستندات است؟
5.  هدف: چرا این اطلاعات منتشر شده است؟ انگیزه انتشار چه بوده است؟

مخفف این ملاحظات با هم کلمه CRAAP (به انگلیسی CRAAP و مخفف کلمات  (Currency, Relevance, Authority, Accuracy, Purposeرا تشکیل می دهند که یک روش شناخته شده برای ارزیابی منابع است.

 برای هر نوع منبع (وبسایت، مجله، کتاب، و غیره) می توانید سؤالات متفاوتی از خود بپرسید که همه در این پنج دسته قرار می گیرند.

روش ارزیابی اعتبار CRAAP

برای ارزیابی یک منبع روش CRAAP یکی از بهترین راهکارها می‌باشد که می‌توانید از آن در این راستا استفاده کنید. اولین نکته زمان مقاله است. باید بدانید که آیا مقاله جدید و محتوای آن به‌روز است یا خیر. مسئله بعدی ارتباط آن به پژوهش شماست. باید بدانید که آن مقاله در رابطه با موضوعی که شما در آن در حال پژوهش هستید مرتبط است یا نه. در گام بعد باید بدانید که آن مقاله در کدام مرجع معتبر منتشر شده، نویسنده آن کیست و چه اعتباری دارد. در مرحله بعد باید مستندات را بررسی کنید و بدانید که مرجع مطالب آن مقاله کیست. مهم‌ترین گام در ارزیابی اعتبار یک مقاله بررسی هدف آن است که باید متوجه شوید که انگیزه از تحقیق چه بوده و چرا آن مقاله نوشته شده است.

این 5 مرحله بر گرفته از کلمات Currency, Relevance, Authority, Accuracy, Purpose است که ترکیب آن‌ها روش معتبر CRAAP را شکل می‌دهند و شما می‌توانید از آن در اعتبار سنجی منابع تحقیقاتی استفاده کنید.

اعتبار سنجی منابع تحقیقاتی بر اساس منبع انتشار آن‌ها

اعتبار و کیفیت منبع اثر باید همواره مورد توجه باشد. برای مطالعه و نگارش ممکن است از منابع مختلفی مثل کتاب، مقاله، پایان‌نامه، طرح پژوهشی، وب‌سایت، جزوه و بروشور و دیگر منابع استفاده کنید. هنگام استفاده از هرکدام از این منابع باید موارد زیر را مد نظر قرار دهید.

کتاب‌ها

اگر قصد استفاده از کتابی را دارید به نام ناشر، اصالت و اعتبار آن توجه کنید و در مورد آن ناشر، از طریق اشخاص مطلع یا با جستجو در اینترنت اطلاعات کسب کنید. البته یک کتاب قبل از چاپ احتمالاً از فیلترهای مختلف گذشته و به مرحله چاپ رسیده اما به هرحال حضور ناشران نامعتبر و سودجویانی را که تنها با انگیزۀ کسب درآمد اقدام به انتشار می‌کنند، در عرصه چاپ و نشر کتاب اجتناب ناپذیر است.خصوصاً اگر هنگام مطالعه اثر به مورد مشکوکی برخورد کردید، این بررسی بسیار کمک‌کننده است. اگر کتاب فاقد اطلاعات لازم است و مثلا نام و لوگوی ناشر مشخص نیست، لازم است با احتیاط و دقت بیشتری از کتاب استفاده کنید.

وب‌سایت

وبسایتهایی که بعنوان منبع پژوهش مورد استفاده قرار میگیرند، نیازمند دقت و بررسی دقیق‌تری هستند. از آن‌جا که انتشار محتوا در وب فیلتر خاصی ندارد و هر اطلاعاتی می‌تواند با هر سطح کیفی و توسط هر فردی، منتشر شود، لذا توجه به نکاتی از جمله نشانی و دامنه سایت، صاحب و سازمان تولیدکنندۀ آن بسیار حائز اهمیت است. سایت‌های دانشگاهی در سراسر دنیا با دامنه‌های مشخصی از جمله .org، .ac،.ir، .ac،.uk و مشابه این‌ها مشخص هستند و معمولاً دارای اطلاعات علمی مناسب و موثقی هستند. همچنین وبسایت کتابخانه‌ها، وزارتخانه‌ها، سازمان‌های علمی بین‌المللی و… منابع تحقیقی معتبری محسوب میشوند.

پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی

این دسته از منابع از معتبرترین انواع منابع به شمار می‌روند. اگر برای استفاده از این منابع، به محلی غیر از دانشکده‌ها و کتابخانه‌های تخصصی، مثلاً وبسایت‌ها مراجعه می‌کنید، خصوصا در مورد پایان‌نامه‌های داخلی، باید دقت بیشتری به‌ خرج دهید. چون در این حوزه نیز سودجویانی هستند که از علاقه و اعتماد پژوهشگران به این نوع منابع برای کسب منافع شخصی سوء استفاده می‌کنند؛ بنابراین در چنین مواردی، نام دانشگاه، نام دانشجو، نام اساتید، ، عنوان و چکیده پایان‌نامه را در وبسایت‌های دانشگاهی سرچ کنید و از صحت وجود این منبع اطمینان حاصل کنید. در صورت لزوم با دانشجو یا اساتید راهنما از طریق ایمیل میتوانید ارتباط بگیرید.

گرامرلي (Grammarly) يك پلتفرم آنلاين است كه با هدف رفع ايرادهاي گرامري و نگارشي و همچنين مبارزه با سرقت هاي علمي و ادبی در سال ٢٠٠٩ در كشور اوكراين توسط الكس شوچنكر و ماكس ليتوين تاسيس شد.

مقالات

در بیشتر حوزه‌های علمی، مقالات از منابع معتبر و پراستناد و حتی مهم‌ترین منبع محسوب میشوند. بررسیهای تحلیل استنادی بیانگر این موضوع هستند که در حوزه‌های فنی و مهندسی و علوم تجربی و آزمایشگاهی به طور عمومی، مقالات مهم‌ترین منابع پژوهشی هستند. به همین جهت، با توجه ویژه به این منبع، به مواردی که می‌تواند به شناسایی هرچه بیشتر اعتبار یک مقاله کمک کند، در زیر اشاره میشود:

• ساده ترین راه اعتبارسنجی یک مقاله، پرس‌و‌جو از افراد آگاه مثل اساتید و پژوهشگران در مورد مجله‌ای است که مقالۀ مورد نظر شما در آن منتشر شده است. برای دانشجویانی که در ارتباط مستقیم با اساتید هستند، پرسش از اساتید راه بسیار خوبی است.

• به این اطلاعات در مجلۀ مورد نظر توجه کنید: آرشیو یا قدمت مجله، منابع نمایه‌کننده مجله و ایمپکت یا ضریب تأثیر آن. با مراجعه به وب‌سایت مجلات، معمولاً فهرستی از پایگاه‌هایی که به نمایۀ آن مجله می‌پردازند، در دسترس است. این اطلاعات یا در توضیحات صفحۀ اول مجله وجود دارد یا در بخش دربارۀ ما (about)، یا در بخشی جداگانه با عنوان (abstracting & indexing)مثلاً همانطور که می‌دانید مهمترین نمایه‌های بین‌المللیISI web of science و Scopus هستند.

• دقت کنید که مجلۀ مقاله‌ای که از آن استفاده میکنید، جزء مجلات جعلی یا هایجکت نباشد.

• همچنین میتوانید فهرست مجلات معتبر را از وب‌سایت وزارتخانه‌های مربوطه مرور کنید.

• در نهایت، برای بررسی اعتبار علمی مجلۀ مقالاتی که قصد استفاده دارید بهتر است به شاخص‌هایی که برای هر مجله تعریف شده است، توجه کنید. با این کار هم از اعتبار مجلات مورد نظر مطلع میشوید و هم در انتخاب مجله برای انتشار مقالات خود در آینده شناخت کافی خواهید داشت.
  مثلاً به شاخص‌های ذیل توجه کنید:

ضریب تأثیر مجله :(Impact Factor) برای بررسی این شاخص میتوانید به مجلات نمایه‌شده در WOS مراجعه کنید. همچنین با جستجوی ISSN مجلات در این سایت، میتوانید این شاخص را مورد بررسی قرار دهید.

چارک مجلا: (Quartile Score): این شاخص برای مجلات اسکوپوس به کار می‌رود.براساس این شاخص مجلات به چهار چارک تقسیم می‌شوند و مجلاتی که در ردۀ چارک اول و دوم یا Q1 یا Q2 قرار دارند، بسیار معتبرند و معمولاً روند چاپ مقاله در این نوع نشریات نسبت به چارک سوم و چارک چهارم، دشوارتر است .

شاخص اچ-ایندکس :(H-Index) این شاخص برای محاسبه میزان بهره‌وری و تأثیرگذاری علمی یک شخص، نشریه، دانشگاه یا کشور و مقایسۀ آن‌ها با دیگر رقیب‌های همان کاردبرد دارد. هرچه اچ-ایندکس مجله ای بالاتر باشد یعنی آن نشریه استنادهای قابل اعتمادتری داشته و احتمالاً مقالات ارزشمندی چاپ کرده است. یکی از راه‌های افزایش اچ-‌ایندکس افراد، چاپ مقالات در مجلات با اچ-ایندکس بالاست.

علاوه بر موارد ذکر شده، برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانید به پایگاه‌های Scopus، SJR،WOS و JCR مراجعه کنید. با توجه به اینکه ممکن است دسترسی آزاد به فهرست JCR در خارج از مراکز دانشگاهی و پژوهشی فراهم نباشد، یا اگر با نحوۀ استفاده از این منابع به طور کامل آشنا نیستید، کتابداران و کارشناسان مراکز اطلاعاتی می‌توانند راهنمایی لازم را به شما ارائه کنند.

بنابراین به طور خلاصه سه گام اصلی، برای اعتبارسنجی مجلات توصیف شد:

1. مجله و بررسی اطلاعات موجود در وب‌سایت مجله؛

2. مراجعه به فهرست مجلات نامعتبر و جعلی در سایت وزارتخانه‌های مربوطه و مشاهدۀ نام مجلات مورد نظر در آن‌ها؛

3. مراجعه به وب‌سایت‌هایی که اطلاعات کتابشناختی و علم‌سنجی لازم از یک مجله را در اختیار قرار می‌دهند.

اعتبار سنجی منابع تحقیقاتی بر اساس اطلاعات مربوط به نویسندگان آن‌ها

پژوهشگران بسیاری در سراسر جهان، منابع پژوهشی را به اعتبار پدیدآورندگان آن آثار مطالعه می‌کنند و در اثر پژوهشی خود به نویسندگان معتبر استناد می‌کنند. اما مواقع زیادی هم هست که محقق با نویسندۀ اثر آشنا نیست. در این موارد چاره کار چیست؟

نویسنده هر اثر پژوهشی می‌تواند انگیزه‌های متفاوتی از نگارش آن اثر داشته باشد (از یک دغدغۀ ذهنی در موضوعی خاص گرفته تا هدف کسب درآمد، شهرت، فراغت از تحصیل و ارتقاء تحصیلی و غیره) و شاید هرگز مخاطبان از انگیزۀ نویسنده آگاه نشوند، بنابراین باید تا حد امکان سعی کنید در مورد نویسنده اطلاعات کسب کنید تا بتوانید در مورد استفاده از آن اثر در پژوهش خود تصمیم‌گیری کنید. برای این کار، هنگام بررسی اعتبار آثار، از دیدگاه شناخت نویسندگان و اعتبار آن‌ها، می‌توانید به موارد زیر دقت کنید:

• اثر نویسنده یا نویسندگان واقعی داشته باشد. یعنی نویسندگانی که وجود خارجی دارند. متاسفانه گاهی اسامی نویسنده‌ها ساختگی است.

• وابستگی سازمانی یا نشانی ایمیلی نویسندگان مشخص (و ترجیحاً معتبر) باشد.

• در مواردی که به نوشته‌های نویسنده‌ای اطمینان ندارید، بهتر است دربارۀ زمینه‌های مطالعاتی‌ او تحقیق کنید. این روزها با وجود شبکه‌های اجتماعی مختلف مانند لینکداین، ریسرچ‌گیت، فیس‌بوک، توئیتر، و غیره کسب اطلاعات دربارۀ نویسندگان حقیقی و حقوقی، چندان دشوار نیست؛ به‌ویژه در مورد نویسندگان خارجی این جستجو بسیار کاربردی و رایج است.

• تخصص نویسنده را در آن حوزه بررسی کنید. برای این کار علاوه بر اینکه می‌توانید رشتۀ تحصیلی نویسنده را با موضوع و محتوای اثر مطابقت دهید، با جستجوی نام نویسنده در پایگاه‌های اطلاعاتی و پژوهشی، پیشینۀ حوزۀ نگارشی او را بررسی کنید.

• به زبان اصلی نویسنده و زبان مقاله توجه داشته باشید و متن را با دقت و وسواس بیشتری بررسی کنید تا از اطلاعاتی که به‌درستی معادل‌گذاری نشده و به‌خوبی بیان نشده غافل نشوید.

• عنوان مقاله را در موتورهای جستجو وارد کنید. هرچقدر مقاله و نشریه معتبرتر باشد، احتمال بیشتری دارد که در نمایه‌های ملی و بین‌المللی بیشتری هم یافت شود. در مواردی ممکن است به مقالاتی با یک عنوان، اما نویسندگان متفاوت برسید. اینجاست که باید محتوای هر دو مقاله را با یکدیگر مقایسه کنید تا مبادا یکسان باشند و اگر یکسان بودند، تخلف بارز پژوهشی رخ داده و باید تحقیق بیشتری کنید و حتی‌الامکان با دفتر مجله تماس بگیرید.

این معیارها از مواردی هستند که می‌تواند راهنمای پژوهشگران در حوزه‌های مختلف باشند. البته، همانطور که پیش‌تر هم ذکر کردیم، ممکن است استثناءهایی هم وجود داشته باشد و با این معیارها قابل بررسی نباشد یا از آن‌ها تبعیت نکند.