آشنایی با داوری مقالات علمی

عبارت «داوری مقالات علمی» کمی استرس‌زا است. معمولاً، داوران سخت‌گیر و بادانش به ذهن‌مان می‌آیند که قرار است مقاله‌مان را با دقت تمام موشکافی کنند و در نهایت، آن را رد یا قبول کنند. اما این داوران صاحب‌دانش، هنگام داوری، چه معیارهایی را در نظر می‌گیرند؟ اصلاً داوری مقاله چه لزومی دارد؟

در این مطلب، هرآنچه باید در مورد داوری مقالات علمی بدانید برای‌تان خواهیم گفت. با گروه گرامرلی امیرکبیر همراه باشید!

روش‌های مختلف داوری مقالات علمی

به طور کلی افراد متخصصی که وظیفه داوری مقالات علمی و پژوهشی را بر عهده دارند، به دو روش می‌توانند مقاله‌های مختلف را مورد ارزیابی و داوری قرار دهند.

روش اصلی در داوری مقاله، بررسی مواردی است که در نهایت یک مقاله را به مرحله پذیرش یا عدم پذیرش می‌رساند. بعد از ارزیابی کلی، داوران این موضوع را اذعان می‌کنند که مقاله مذکور قابلیت چاپ را دارد یا خیر. در صورتی که مقاله مورد تأیید قرار بگیرد، از نویسنده مقاله درخواست می‌کنند تا اصلاحات لازم را در خصوص ایرادات مقاله تکمیل کند. همچنین اگر مقاله بعد از ارزیابی با اصول و استانداردهای مربوطه هماهنگ نباشد، توسط داوران رد می‌شود.

قبل از مرحله پذیرش یا رد مقاله، داوران وظیفه دیگری نیز بر عهده دارند که روش دیگری از داوری است. داوران می‌توانند با نقدهای مؤثر و راهنمایی شخص در جهت مثبت، ایرادات و مشکلات موجود را به نویسنده مقاله خاطرنشان کنند. در واقع داوران باید نقادانی دلسوز باشند و پژوهشگران و اندیشمندان را در مسیری درست هدایت کنند.

داوری مقالات علمی و مزایای آن

مقالات علمی غالباً با مولفه‌های مشخصی، نظیر ادبیات موضوع، فرضیه‌ها و مدل پژوهش، آزمون و تحلیل و یا نتایج آزمایش‌های کاربردی، دارند. داوران خبره این عناصر را، به‌خوبی، می‌شناسند و می‌توانند آن‌ها را بسنجند. داوری مقالات علمی را اصطلاحاً «داوری همتا» یا Peer Review می‌نامند.

پیشینه داوری همتا به ۳۰۰ سال پیش برمی‌گردد و به دلیل مزایای متعددش، تا به امروز، اصلی‌ترین معیار داوری مقالات علمی بوده است. نشریات و پدیدآورندگان آثار علمی از این مزایا برخوردار می‌شوند. از مهم‌ترین مزایای داوری مقالات علمی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• داوری مقالات علمی به اعتبار مجلات می‌افزاید. در صورتی‌که مقالات یک مجله، پس از طی مراحل موشکافانه و استاندارد داوری افراد متخصص، منتشر شوند، تبدیل به اهرم اعتبار مجله می‌شوند.
• داوری مقالات علمی، با استفاده از اصول داوری همتا، فرصتی بی‌نظیر برای نشریات علمی فراهم می‌کند تا شبکه‌سازی کنند. در این شبکه‌ها، افراد دارای تخصص‌های مختلف گرد یکدیگر می‌آیند تا به تبادل نظر در خصوص موضوعات علمی بپردازند. بنابراین، داوری مقالات علمی تبدیل به ابزاری برای هم‌افزایی متخصصان برای غنا بخشیدن به محتوای علمی می‌شود.
• داوری مقالات علمی فرصتی را برای محک زدن دانسته‌های‌شان فراهم می‌آورد. نظر یک متخصص بی‌طرف درباره صفر تا صد یک مقاله علمی، حتی اگر کل مقاله را زیر سؤال ببرد، سازنده خواهد بود.
• داوری مقالات علمی ارزش استنادی مقالات را بهبود می‌بخشد. مراجعه‌کنندگان به مقاله، با آگاهی از فرآیند داوری همتا، مطمئن خواهند بود که روش و یافته‌های مقاله، صحت‌سنجی می‌شود و در نتیجه، منبع علمی معتبری را پیش رو دارند.

نحوه و مراحل داوری مقالات علمی

بعد از اینکه به نتیجه رسیدید که باید چه مجله‌ای را برای ارسال مقاله‌تان انتخاب کنید، نیاز است تا با فرمت و قالب‌های موردنظر مقاله آن مجله هم آشنا شوید.

دستورالعمل‌هایی برای متناسب‌سازی ظاهر مقالات هر ژورنال با یکدیگر وجود دارد که در بخش‌هایی از وبسایت‌شان حتما به آن اشاره می‌کنند. به‌خوبی نگاه کنید و ببینید که مقاله‌تان را باید چطور و چگونه به قالب موردنظر ژورنال نزدیک کنید.

بعد از اینکه مقاله را در چارچوب‌های مجله متناسب‌سازی کردید، آن را سابمیت یا ارسال کنید. البته حواستان به این نکته طلایی هم باشد که فرایند داوری مقالات در هر ژورنال چقدر طول می‌کشد. گاهی‌اوقات، زمان برایتان بسیار مهم است و اگر قرار باشد، ژورنالی ماه‌ها را صرف بررسی کارتان کند، احتمال دارد فرصت خیلی شانس‌ها را از دست بدهید.

مثلا اگر بنا باشد که از پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد یا دکتری‌تان دفاع کنید، نیاز به گرفتن پذیرش یا اکسپت (accept) مقاله‌تان دارید. در نتیجه همیشه به موضوع مدت زمانی که داوری در هر مجله طول می‌کشد هم دقت کنید تا فرصت‌ها را از دست ندهید و برنامه‌ریزی‌های بهتری برای کارهای علمی‌ و تحصیلی‌تان داشته باشید. مدت زمان لازم برای پذیرش و داوری یک اثر هم در وبسایت مجلات عنوان می‌شود. پس از آن آگاه شوید.

ایرادات متداول داوری مقالات علمی چیست؟

بعد از اینکه مقاله سابمیت شد، باید مرحله داوری را بگذراند. دقیقا مشخص نیست که مقاله‌تان چقدر بعد از ارسال وارد فرایند داوری می‌شود. شاید خیلی زود و مدتی بعد از ارسال بتوانید از نتیجه داوری مطلع شوید و شاید هم خیلی طول بکشد.

در هر حال، سه گزینه بعد از ارسال مقالات محتمل است. یا مقاله‌تان بی‌چون‌وچرا پذیرفته می‌شود و نیاز به هیچ اصلاحاتی در آن نیست، یا باید خبر ناخوشایند رد و ریجکت‌شدن اثرتان را بشنوید. یا اینکه مقاله‌تان برای داوری بیشتر نیازمند اصلاحاتی می‌شود که بعد از رسیدگی شما به آنها، دوباره داوران را به بررسی آن وامی‌دارد. این حالت سوم، بسیار وضعیت حساسی است. باید بدانید که معمولا چه ایراداتی به مقالات وارد می‌شوند و از نویسندگان درخواست می‌شود تا با ویرایش چه مواردی، اقدام به ارسال مجدد اثر کنند تا روند داوری دوباره به جریان بیفتد.

ساده‌ترین دلیل رد‌شدن مقالات می‌تواند همسان‌نبودن اسکوپ مجله با موضوع مقاله باشد. در این صورت، بی‌درنگ و بررسی، مقاله‌تان از سوی سردبیر مجله کنار گذاشته خواهد شد.

رعایت‌نکردن ساختار مقاله‌نویسی موردنظر مجله هم از دلایل دیگری است که می‌تواند منجر به ریجکت‌شدن اثرتان شود. در این صورت، اگر محتوای قابل‌اعتنایی نوشته باشید، احتمال دارد که مقاله از سوی داوران و تیم سردبیری به شما ارجاع داده شود تا فرمت و قالب کار مجله را در آن پیاده‌سازی کنید و مجددا روند بررسی را به جریان بیندازید.

یکی دیگر از مشکلاتی که می‌تواند به‌سرعت موجبات رد‌شدن مقالات را فراهم کند، وجود سرقت ادبی در آنهاست. یعنی چه؟

سرقت ادبی یا پلاجیاریسم، به معنای استفاده از محتوای مقالات دیگران در اثر خود است. اگر به درستی استناددهی نکنید، مراجع و منابع را ذکر نکنید، نقل‌قول‌نویسی را بلد نباشید یا متن مقاله را کس دیگری برای‌تان بنویسد و از همه بدتر، اگر عامدانه از متن مقاله دیگران در کارتان استفاده کنید، به دردسر خواهید افتاد.

شناسایی و بررسی سرقت ادبی، هم مهارت داوران مجلات را نشان می‌دهد و هم اینکه باید بدانید، آنها از نرم‌افزارهای هوشمند و قوی مانند آیتنتیکیت (iThenticate) بهره می‌برند. این نرم‌افزار و نمونه‌های مشابهش به گونه‌ای هستند که با مقایسه یک متن با متون فراوان موجود در پایگاه داده‌شان و گوگل، تشابهات احتمالی میان دو مقاله را کشف می‌کنند و درمی‌یابند که آیا سرقت ادبی صورت گرفته است یا خیر.

در طول دوران داوری مقالات علمی چه باید کرد؟

پاسخ به این پرسش، صبر است و صبر و صبر و البته پیگیری هوشمندانه و با برنامه. بر اساس تجربیات گذشته دیگر محققین، پیشنهاد می‌شود هر دو یا سه ماه یکبار با داوران و ویراستاران مجله از طریق پلتفرم ژورنال، ارتباط داشته باشید و پیگیر وضعیت مقاله خود شوید.

سعی کنید همواره در متن ارسالی اشتیاق خود را به انتشار مقاله در آن ژورنال بیان کنید و تاکید کنید که این مقاله را تنها برای همان مجله ارسال کرده‌اید. اشاره کنید که آن مجله برای شما بسیار اهمیت دارد و اگر مراجع مقاله‌تان نیز قبلا در این ژورنال منتشر شده‌بوده‌اند، به این مسئله تاکید کنید و بنویسید که انتشار این مقاله برای مجله چه ارزش افزوده‌ای را به دنبال خواهدداشت. فراموش نکنید که ویراستاران باید مجاب شوند که مقاله شما ارزش انتشارش را دارد.

پس از داوری مرحله اول چه می‌شود؟

اگر نتیجه تصمیم کلی داوران و نمره‌ای که به کلیت مقاله شما می‌دهند، چاپ مقاله را به ویراستار پیشنهاد دهد، به احتمال زیاد ویراستار از شما درخواست برخی ویرایش‌های کلی یا جزئی را خواهد‌کرد.

کلی یا جزئی بودن ویرایش بستگی به اهمیت موضوع، ملاحظات مجله، نگرش داوران و احتمالا نیاز به اصلاحات زبانی و گاهی ساختاری و نیز اصلاح گراف‌ها و جداول و در برخی موارد نیاز به اضافه کردن برخی نتایج دیگر به مقاله دارد. سپس شما مدت مشخصی را فرصت خواهیدداشت که نسخه متنی مقاله‌تان را طبق نظر داوران بازنویسی و ویرایش کنید.

در نهایت نامه‌ای به ویراستار و داوران می‌نویسید و به تک تک موارد اشاره‌شده پاسخ می‌دهید و نسخه ویرایشی جدید را نیز برای بررسی ارسال می‌کنید. در این مرحله در صورت اینکه شما پاسخ کافی و قابل دفاع به درخواست‌های داوران داده‌باشید، ویراستار مجددا مقاله را به داوری می‌گذارد و یا خودش مستقیما مقاله را تائید خواهدکرد.

اگر مقاله شما به تائید نهایی برسد، مقاله شما در لیست انتظار چاپ شماره‌های آتی مجله قرار خواهدگرفت.

قدردانی از ویراستاران و داوران مجله – Acknowledgments

همه مقالات بخشی برای قدردانی از کسانی که در انجام تحقیق یاریگر محققین بوده‌اند دارند. مرسوم است پس از اینکه ژورنال درخواست ویرایش نهایی را می‌کند، در بخش قدردانی نسخه ویرایش شده، از ویراستاران مجله (می‌توان اسامی آنها را هم آورد) و داورانی (که عموما ناشناس هستند) که سبب ارتقای کیفی مقاله شده‌اند، قدردانی کنیم.